ŹRÓDŁA PRENEUMATYCZNE repertuaru MSZY ŚWIĘTEJ

 

Pierwsza dokumentacja rękopiśmienna repertuaru muzycznego, którego Kościół Rzymski przez wieki używa do liturgii pojawiła się w VIII wieku i nie zawierała notacji muzycznej, ponieważ ta nie była jeszcze znana. Melodie poszczególnych utworów zapisywane były w pamięci wykonawców i stamtąd niejako „odtwarzane”

[1]. Pierwsze świadectwa mają bardzo nikłą ilość oznaczeń wykonawczych, jednakże dają nam one pewność, że pewne teksty były śpiewane.

Najstarsze ze znanych antyfonarzy (mowa tu o antiphonale missarum – antyfonarzach mszalnych), zawierające komplet zapisów tekstów śpiewów liturgicznych, zostały opracowane przez Dom René-Jeana Hesberta i wydane pod wspólnym tytułem Antiphonale Missarum Sextuplex

[2]. Jest to sześć antyfonarzy, oznaczanych skrótem pierwszej litery nazwy miejsca pochodzenia rękopisu:


 

M   Monza, Trésor de la Cathédrale, ms. Cantatorium  (II poł. IX wieku)

 

R    Zurich, Zentralbibliothek, ms. Rh 30, Graduale z Rheinau (ca roku 800)

B    Bruxelles, Bibliothèque Royal, ms. 10127-10144, Graduale z Mont-Blandin (z przełomu VIII/IX wieku)

 

C    Paris, Bibliothèque Nationale, ms. lat. 17436, Graduale z Compiegne (II poł. IX wieku)

 

K    Paris, Bibliothèque Nationale, ms. lat. 12050, Graduale z Corbie (po roku 853)

 

S     Paris, Bibliothèque Sainte-Geneviève, ms. 111, Graduale z Senlis (pomiędzy 877 a 882 rokiem)     

 

 

          Na marginesie jednego z graduałów – Corbie (Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 12050),  na wysokości incipitów antyfon introitów i communio widoczne są oznaczenia odnoszące się do modalności, czy tonów psalmowych poszczególnych utworów. Pojawiają się tam następujące skróty: AP, PP, AD, PD, ATR, PTR, ATE, PTE i oznaczają kolejno: authenticus protus, plagalis proti, authenticus deuterus, plagalis deuteri, authenticus tritus, plagalis triti, authenticus tetrardus, plagalis tetrardi

 

[3].

 

W Graduale Triplex, na początku każdego utworu oraz w Graduale Novum I, w Index alphabeticus cantuum I, znajdują się sigle M, R, B, C, K, S (wszystkie, lub tylko część). Obecność choćby jednego tylko skrótu świadczy o tym, że dany utwór należy do authenticum fontium gregorianorum – autentycznego repertuaru śpiewu gregoriańskiego, skomponowanego w okresie klasycznym. Grecka litera λ w miejscu któregoś z manuskryptów oznacza brak utworu w danym kodeksie.


ŹRÓDŁA PRENEUMATYCZNE repertuaru LITURGII GODZIN

 

          Najstarszym znanym dokumentem mówiącym o liturgii godzin jest ms. Paris B.N. lat. 17436, zwany Antyfonarzem z Compiègne. Teksty śpiewów oficjum również zostały wydane w układzie synoptycznym w formie Corpus Antiphonalium Officii z podziałem na tradycję rzymską (cursus romanus)

[4], którą reprezentują następujące antyfonarze:

 

 

C    Paris, Bibliothèque Nationale, ms. lat. 17436, Antiphonale z Compiègne; (pomiędzy 860 a 880 rokiem)

 

G    Durham, Chapitre, ms. B. III. 11, Antiphonale (XI wiek)

 

B     Bamberg, Staatliche Bibliothek, ms. lit. 23, Antiphonale (koniec XII wieku)

 

E    Ivree, Chapitre, ms. 106, Antiphonale (XI wiek)

 

M    Monza, Chapitre, ms. c. 12.75, Antiphonale (XI wiek)

 

V    Verona, Chapitre, ms. XCVIII, Antiphonale (XI wiek)

 

i monastyczną (cursus monasticum)

[5] z następującymi kodeksami:

 

 

H    St. Gallen, Stiftsbibliothek, ms. 390-391, Antiphonale (pomiędzy 986 a 1011 rokiem)

 

R    Zurich, Zentralbibliothek, ms. Rh 28, Antiphonale z Rheinau (XIII wiek)

 

D    Paris, Bibliothèque Nationale, ms. 17296, Antiphonale z Saint-Denis (XII wiek)

 

M   Paris, Bibliothèque Nationale, ms. 12584, Antiphonale z Saint-Maur-Les-Fossés (przełom XI i XII wieku)

 

S     London, British Museum, ms. additional 30850, Antiphonale z Silos (XI wiek)

 

L    Benevento, Biblioteca Capitolare, ms. V. 21, Antiphonale z Sain-Loup

[6] (koniec XII wieku)


ŹRÓDŁA NEUMATYCZNE repertuaru MSZY ŚWIĘTEJ

Repertuar mszalny zawiera wiele kodeksów rękopiśmiennych, z których naj-ważniejsze i najistotniejsze, z punktu widzenia interpretacyjnego, posłużyły do opracowania wydania graduału z potrójną notacją Graduale Triplex. Sigla użyte w GT oraz GNo odnoszą się do następujących kodeksów:

L         Laon, Bibliothèque Municipale, ms. 239, Graduale (Lan)

[1].
Opis: Graduał zapisany około 930 roku w regionie Laon, używany w Katedrze w Laon w XI-XIII wieku. Seria wersetów allelujatycznych pokrywa się z Ordinarium katedry w Laon XIII wieku. Zawiera śpiewy liturgii mszy św., wykonywane podczas mszy kapitulnych. Pewne braki zauważalne są szczególnie w styczniu, lipcu i październiku.
Notacja: metzeńska z osią pisma charakteryzującą się ukośną linią elewacji i pionową linią depozycji.
Obecne litery romanusa oraz znaki tyrońskie.
Faksymile: Le codex 239 de la Bibliothèque de Laon, PM, X.

C         St. Gallen, Stiftsbibliothek, ms. 359, Cantatorium (Gal1)

[2].
Opis: Pochodzi z Biblioteki Klasztornej w Sankt Gallen, napisane w latach 922-926. Jest księgą przeznaczoną dla solisty, dlatego też zawiera wyłącznie śpiewy responsorium-graduale, alleluia i tractus, a z pozostałych notowane są wyłacznie incipity. Jest pierwszym na świecie w całości zachowanym rękopisem ze średniowieczną notacją neumatyczną.

Notacja: sanktgalleńska z osią pisma charakteryzującą się ukośną linią elewacji i depozycji. Obecne litery romanusa oraz epizemy.  Faksymile: Cantatorium de Sain-Gall, PM, 2/II; MPG, 3.

E         Einsiedeln, Stiftsbibliothek, ms. 121, Graduale (Ein/Mur3)

[3].
Opis: Graduał z Biblioteki Klasztornej w Sankt Gallen, powstał za czasów Grzegorza, opata klasztoru w latach 964-996. Proweniencja rękopisu nie jest pewna. Mógł zostać napisany w St. Gallen, jednakże seria wersetów allelujatycznych podobna jest bardziej do z Mürbach, ms. 429 z Colmar (Mur2)

[4]. Najstarszy z graduałów z notacją sanktgalleńską. Na kartach 417-427 znajduje się skrócony wersykularz antyfon komunijnych wraz z podanymi tonami psalmowymi.

            Notacja: sanktgalleńska z osią pisma charakteryzującą się ukośną linią elewacji i depozycji. Obecność niezwykle dużej liczby liter romanusa i epizem.

          Faksymile: Le codex 121 de la Bibliothèque d’Einsiedeln, PM, IV; Codex 121 Einsiedeln: Graduale und Sequenzen Notkers von St. Gallen, 2 vols., Weinheim 1991, Berlin 1996 [faksymile kolorowe, w rozmiarze oryginału 12x17 cm]

G         St. Gallen, Stiftsbibliothek, ms. 339, Graduale (Gal2)

[5].
Opis: Graduał z Biblioteki Klasztornej w Sankt Gallen, napisany na początku XI wieku, poprzedzony kalendarzem obejmującym lata 997-1011, po którym następuje skrót martyrologium i sakramentarza. Nad rękopisem pracował prawdopodobnie mnich Hartker.

Notacja: sanktgalleńska z osią pisma charakteryzującą się ukośną linią elewacji i depozycji. Obecność liter romanusa i epizem.

Faksymile: Les codex 339 de la Bibliothéque de Sain-Gall, PM, I.

SG

[6]     St. Gallen, Stiftsbibliothek, ms. 376, Graduale (Gal3)

[7].
Opis: Graduał z Biblioteki Klasztornej w Sankt Gallen, z początku XI wieku. Poprzedzony jest skrótem martyrologium, po którym następuje troparium, kyriale i processionale. Dołączony kalendarz obejmuje lata 1022-1034, a sekwencjarz lata 1064-1070.

Notacja: sanktgalleńska z osią pisma charakteryzującą się ukośną linią elewacji i depozycji. Obecność liter romanusa i epizem.

Faksymile: rękopis nieopublikowany.

 

H        St. Gallen, Stiftsbibliothek, ms. 390-391, Antiphonale


[8].
Opis: Antyfonarz napisany przez bł. Hartkera (Reclusus Hartkerus St. Gallus), mnicha rekluza opactwa w Sankt Gallen pomiędzy 986 a 1011 rokiem. Zawiera neumatyczny zapis repertuaru liturgii godzin, a więc formy takie jak: antiphona, invitatorium, responsorium, versus. 

Notacja: sanktgalleńska z osią pisma charakteryzującą się ukośną
linią elewacji i depozycji.
Obecność liter romanusa i epizem.

Faksymile: Antiphonaire de Hartker, Manuscrits de Saint Gall, PM 2/I; MPG 4/I i 4/II.

B          Bamberg, Staatsbibliothek, ms. lit. 6 (Bab1)

[9].
Opis: Graduał Kościoła pw. św. Emmerama (ca 605 Poitiers – 652 Aschheim)

[10] z Ratyzbony (nazywany Graduałem św. Emmerama), oprócz tradycyjnej części Graduale, zawiera sekwencje, antyfony procesyjne i tropy. Napisany około 1000 roku. Sądząc po dodatkach, jakie posiada, był używany w Bambergu w XI wieku.

Notacja: sanktgalleńska z osią pisma charakteryzującą się ukośną linią elewacji i depozycji. Obecność liter romanusa i epizem.

Faksymile: Die Handschrift Bamberg, Staatsbibliothek Lit. 6, MP II

 

 



 

 

[1] Por. E. Cardine, Vue d'ensemble..., 5.

 

 

[2] Por. Antiphonale Missarum Sextuplex, red. R.-J. Hesbert, Roma 1935.

 

 

[3] Por. A. Turco, La melodia gregoriana..., 33.

 

 

[4] Zob. Corpus Antiphonalium Officii, vol I, Manuscripti „Cursus Romanus” red. R.-J. Hesbert, Roma 1963

 

 

[5] Zob. Corpus Antiphonalium Officii, vol II, Manuscripti „Cursus Monasticus” red. R.-J. Hesbert, Roma 1965

 

 

[6] Wydawca mianem Sain-Loup określa opactwo świętych Lupa i Zosima ufundowane przez komtura Roffredo na terenie podarowanym przez książęta Landulfe i Pardulfe w Benevencie, w 1066 roku. Zob. Corpus Antiphonalium Officii, vol II, XX.

 

 

 

 


 

 

 

 

 




 

 

[1] Le Graduel Romain. Édition  critique, t. II, Les soures, Solesmes 1957, 57; P. Wagner, Neumenkunde. Paläographie des liturgischen Gesanges, Leipzig 1912, 250; S. Corbin, Die Neumen, Köln 1977, 87; G. Suñol, Introduction à la paléographie musicale grégorienne, Paris 1935, 142; K. Gamber, Codices liturgici latini antiquiores, Freiburg 1968, 245-246.

 

 

[2] R. Fischer, Einführung in Handschriften des Gregorianischen Chorals. I. St. Gallen, Stiftsbibliothek, Codex 359: Das Cantatorium von St. Gallen, “Beiträge zur Gregorianik” 19 (1995), 61-70; Le Graduel Romain..., 132; S. Corbin, op. cit., 57; A. Lambillotte, Antiphonaire Saint-Grégoire, Brüssel 1851; K. Gamber, op. cit., 501.

 

 

[3] S. Corbin, op. cit., 358; E. Jammers, Tafeln zur Neumenschrift, Tutzing 1965, 76; K. Gamber, op. cit., 513.

 

 

 
 

[4] Le Graduel Romain..., 50

 

 

 
 

[5] ibidem, 138; S. Corbin, op. cit., 57; E. Jammers, op. cit., 74; K. Gamber, op. cit., 514.

 

 

[6] GNI używa skrótu G 376.

 

 

[7] Le Graduel Romain..., 132; S. Corbin, op. cit., 357; S. Klöckner, Handschrift 376 der Stiftsbibliothek von St. Gallen, “Beiträge zur Gregorianik” 38 (2004), 79-86.

 

 

[8] S. Corbin, op. cit., 357; K. Gamber, op. cit., 499.

 

 

 
 

[9] Le Graduel Romain..., 30.

 

 

[10] K. Kuźmak, Emmeram (Emmeran, Haimrham), [w] Encyklopedia Katolicka KUL, t. IV, 1985, 953-954.

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

 
 

[1] Por. E. Cardine, Vue d'ensemble..., 5.

 

 

 

 

 

 

 

 

 
 

[2] Por. Antiphonale Missarum Sextuplex, red. R.-J. Hesbert, Roma 1935.

 

 

 

 

 

 

 

 

 
 

[3] Por. A. Turco, La melodia gregoriana..., 33.

 

 

 

 

 

 

 

 

 
 

[4] Zob. Corpus Antiphonalium Officii, vol I, Manuscripti „Cursus Romanus” red. R.-J. Hesbert, Roma 1963

 

 

 

 

 

 

 

[5] Zob. Corpus Antiphonalium Officii, vol II, Manuscripti „Cursus Monasticus” red. R.-J. Hesbert, Roma 1965

[6] Wydawca mianem Sain-Loup określa opactwo świętych Lupa i Zosima ufundowane przez komtura Roffredo na terenie podarowanym przez książęta Landulfe i Pardulfe w Benevencie, w 1066 roku. Zob. Corpus Antiphonalium Officii, vol II, XX.


Auguri al Maestro
Źródła rękopiśmienne
Graduale Novum
Studia Gregoriańskie
Liber Vigrensis
Monodia
O pierwszym śpiewie liturgii rzymskiej
Tito Molisani (1963-2009)
Benedykt XVI o muzyce
Repertuar GREG
Śpiew gregoriański w liturgii
Duch interpretacji gregoriańskiej
Ad fontiumVerbum ResonansWatou 2018KoncertyStudium NiepokalanówRepertuarCzytelniaGaleriaInicjatywyLinki
e-mail: info@clamaveruntiusti.org